Τι έτρωγαν, πώς ζούσαν, τι τεχνογνωσία διέθεταν οι πρωτοπόροι αυτοί της εποχής τους
Για πρώτη φορά στον ελλαδικό χώρο ο σύγχρονος άνθρωπος έρχεται σε επαφή με τέτοιο πλήθος ευρημάτων από τον πολιτισμό των Νεάντερταλ που άνθησε σ’ ένα σπήλαιο της Μάνης
Πριν από μερικές ημέρες η Μάνη βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των ξένων μέσων ενημέρωσης. Ο λόγος; Στο σπήλαιό της στα Καλαμάκια αποκαλύφθηκαν απολιθώματα που, μαζί με ένα δόντι που είχε βρεθεί προσφάτως σε γειτονική περιοχή, αποτελούν τα πρώτα κατάλοιπα ανθρώπων του Νεάντερταλ στην Ελλάδα. Οσο και αν ακούγεται παράδοξο, ως τώρα αποδείξεις για την παρουσία των στενών συγγενών μας της Παλαιολιθικής Εποχής στον ελληνικό χώρο δεν υπήρχαν. Αυτό όχι επειδή σπανίζουν - όπως αποδεικνύεται ισχύει μάλλον το αντίθετο - αλλά γιατί η παλαιοαρχαιολογική έρευνα ήταν παραμελημένη στη χώρα μας. Η πολυετής ανασκαφή στο σπήλαιο στα Καλαμάκια και τα πλούσια ευρήματά της εκτός από τα πρώτα δείγματα των Νεάντερταλ προσφέρουν επίσης μια σπάνια ματιά στον τρόπο ζωής τους, αποκαλύπτοντας όχι μόνο τα εργαλεία τους αλλά και το τι έτρωγαν και πώς ήταν το περιβάλλον και η καθημερινότητά τους.
Για πρώτη φορά στον ελλαδικό χώρο ο σύγχρονος άνθρωπος έρχεται σε επαφή με τέτοιο πλήθος ευρημάτων από τον πολιτισμό των Νεάντερταλ που άνθησε σ’ ένα σπήλαιο της Μάνης
Πριν από μερικές ημέρες η Μάνη βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος των ξένων μέσων ενημέρωσης. Ο λόγος; Στο σπήλαιό της στα Καλαμάκια αποκαλύφθηκαν απολιθώματα που, μαζί με ένα δόντι που είχε βρεθεί προσφάτως σε γειτονική περιοχή, αποτελούν τα πρώτα κατάλοιπα ανθρώπων του Νεάντερταλ στην Ελλάδα. Οσο και αν ακούγεται παράδοξο, ως τώρα αποδείξεις για την παρουσία των στενών συγγενών μας της Παλαιολιθικής Εποχής στον ελληνικό χώρο δεν υπήρχαν. Αυτό όχι επειδή σπανίζουν - όπως αποδεικνύεται ισχύει μάλλον το αντίθετο - αλλά γιατί η παλαιοαρχαιολογική έρευνα ήταν παραμελημένη στη χώρα μας. Η πολυετής ανασκαφή στο σπήλαιο στα Καλαμάκια και τα πλούσια ευρήματά της εκτός από τα πρώτα δείγματα των Νεάντερταλ προσφέρουν επίσης μια σπάνια ματιά στον τρόπο ζωής τους, αποκαλύπτοντας όχι μόνο τα εργαλεία τους αλλά και το τι έτρωγαν και πώς ήταν το περιβάλλον και η καθημερινότητά τους.
Μια σπηλιά σε μια ακρογιαλιά της Μάνης έκρυβε μέσα της έναν θησαυρό. Εκεί οι αρχαιολόγοι αποκάλυψαν μια σειρά οστά και εργαλεία των Νεάντερταλ - των «εξαδέλφων» του Homo sapiens που εξαφανίστηκαν μυστηριωδώς πριν από περίπου 30.000 χρόνια. Απολιθώματα των στενών αυτών συγγενών μας έχουν βρεθεί σχεδόν παντού στην Ευρώπη. Ως πρόσφατα όμως… έλαμπαν διά της απουσίας τους από τον ελληνικό χώρο.
Τα απολιθώματα που βρέθηκαν στο σπήλαιο στα Καλαμάκια, μαζί με ένα δόντι που είχε βρεθεί λίγο νωρίτερα στο σπήλαιο της Λακωνίδας, επίσης στη Μάνη, είναι τα πρώτα κατάλοιπα των Νεάντερταλ που ταυτοποιούνται στη χώρα μας. Για τον λόγο αυτόν η δημοσίευση της σχετικής μελέτης στην επιθεώρηση «Journal of Human Evolution» την περασμένη εβδομάδα συγκέντρωσε το ενδιαφέρον των ξένων μέσων ενημέρωσης, καθώς αποτελεί την πρώτη επιβεβαίωση μιας υποψίας που εθεωρείτο ως τώρα απολύτως λογική αλλά δεν είχε αποδειχθεί: ότι η Ελλάδα αποτέλεσε έναν σημαντικό σταθμό στη διαδρομή που ακολούθησαν τα διάφορα είδη των ανθρώπων βγαίνοντας από την Αφρική για να εξαπλωθούν στον υπόλοιπο κόσμο.
Παράλληλα όμως τα ευρήματα αυτά έχουν και ιδιαίτερο «ελληνικό» ενδιαφέρον, αφού αρχίζουν σιγά-σιγά να αποκαλύπτουν τη σε γενικές γραμμές άγνωστη προϊστορία μας. Ο τομέας της Παλαιολιθικής Αρχαιολογίας ήταν παραμελημένος στην Ελλάδα. Αρχισε να αναπτύσσεται μόλις τις τελευταίες δεκαετίες και αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο τα σχετικά ευρήματα - και οι γνώσεις - σπανίζουν. Η ανασκαφή στα Καλαμάκια είναι από τις πιο συστηματικές που έχουν γίνει ως σήμερα. Με τον πλούτο των ευρημάτων της φέρνει στο φως πολύτιμες πληροφορίες σκιαγραφώντας μια εικόνα όχι μόνο του τι είδους άνθρωποι έζησαν κάποτε εδώ αλλά και πώς ήταν το περιβάλλον και το κλίμα στο οποίο ζούσαν, ποια ζώα προτιμούσαν στο κυνήγι και στο φαγητό τους, πώς κατασκεύαζαν τα εργαλεία και πώς διαμόρφωναν το μέρος όπου κατοικούσαν - εν ολίγοις, πώς ήταν ο πολιτισμός τους. Γιατί, αν και «άνθρωποι των σπηλαίων», ήταν κάθε άλλο παρά απολίτιστοι.
Τα ανθρώπινα αυτά δοντια αποτελούν μερικά από τα πρώτα κατάλοιπα Νεάντερταλ που ταυτοποιούνται στην Ελλάδα
Οι άνθρωποι της μανιάτικης σπηλιάς
Το σπήλαιο στα Καλαμάκια αποτέλεσε, όπως αποδεικνύεται, τόπο κατοικίας των ανθρώπων επί αρκετές δεκάδες χιλιάδες χρόνια. «Με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα κατοικήθηκε χονδρικά - περιοδικά βέβαια - για μια περίοδο που διήρκεσε από 100.000 ως 40.000 χρόνια πριν από σήμερα» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο Ανδρέας Ντάρλας, προϊστάμενος της Εφορείας Παλαιολογίας-Σπηλαιολογίας Βορείου Ελλάδος, διευθυντής της ανασκαφής και κύριος συγγραφέας της μελέτης των ανθρώπινων απολιθωμάτων μαζί με την Κατερίνα Χαρβάτη, καθηγήτρια Παλαιοανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τύμπινγκεν στη Γερμανία. Σε σχέση με την πληθώρα των άλλων ευρημάτων - λίθινα εργαλεία, οστά ζώων, κοχύλια, στάχτες κ.ά. -, τα 14 ανθρώπινα κατάλοιπα ίσως να ακούγονται πενιχρά, είναι όμως πολύ σημαντικά.
«Τα απολιθώματα περιλαμβάνουν δέκα δόντια, δύο εκ των οποίων είναι γαλακτικά, ένα θραύσμα κρανίου, έναν σπόνδυλο παιδιού, ένα τμήμα περόνης και ένα σκαφοειδές οστό» περιγράφει η κυρία Χαρβάτη. «Συνολικά εκπροσωπούν τουλάχιστον οκτώ άτομα, εκ των οποίων δύο ήταν παιδιά». Τα περισσότερα από τα απολιθώματα αυτά, τα οποία δεν είναι σύγχρονα μεταξύ τους - δεν ανήκουν δηλαδή σε ανθρώπους που έζησαν ταυτόχρονα εκεί - φέρουν σύμφωνα με την καθηγήτρια έντονα χαρακτηριστικά των Νεάντερταλ. «Επίσης είναι ενδιαφέρον ότι δύο από τα δόντια ανήκαν σε άτομο προχωρημένης ηλικίας και παρουσιάζουν ραβδώσεις που προκλήθηκαν μάλλον από τον καθαρισμό τους με κάτι σαν κλαδάκι ή οδοντογλυφίδα οι οποίες παρατηρούνται αρκετά συχνά σε δόντια Νεάντερταλ από άλλες χώρες της Ευρώπης» συμπληρώνει. «Τέλος, το σκαφοειδές παρουσιάζει ξεκάθαρο σημάδι από δόντι κάποιου σαρκοφάγου ζώου, λύκου ή ύαινας, πράγμα που υποδεικνύει ότι κάποια από αυτά τα λείψανα μεταφέρθηκαν στη θέση αυτή από ζώα».
Αν και αυτή τη στιγμή είναι τα πρώτα, τα ανθρώπινα αυτά κατάλοιπα δεν θα πρέπει να είναι τα μόνα που υπάρχουν στον ελλαδικό χώρο. Οι ειδικοί θεωρούν ότι η παρουσία των Νεάντερταλ εδώ θα πρέπει να ήταν διαρκής και διάχυτη. Απλώς ως τώρα κανείς δεν έχει ψάξει συστηματικά για να την εντοπίσει. «Προσωπικά έχω κάνει στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας έρευνες, όχι ανασκαφές, επιφανειακές έρευνες, και παντού έχω βρει παλαιολιθικά ευρήματα» λέει ο κ. Ντάρλας. «Ξέρουμε ότι όλη η Ελλάδα έχει κατοικηθεί από τους παλαιολιθικούς ανθρώπους. Απλώς δεν υπάρχουν έρευνες που να το αποδεικνύουν».
Ιδιαίτερα φιλόξενη η Μάνη!
Η Μάνη θα πρέπει να υπήρξε ιδιαίτερα φιλόξενη για τους παλαιολιθικούς ανθρώπους, όχι μόνο επειδή διαθέτει εκατοντάδες σπήλαια αλλά και γιατί, εξαιτίας της θέσης της, αποτελούσε μια «όαση» στην εποχή των παγετώνων. Τα ευρήματα που έχουν φέρει στο φως οι αρχαιολόγοι στα δεκατρία χρόνια της ανασκαφής στα Καλαμάκια (από το 1993 ως το 2006) το μαρτυρούν. «Παρά το γεγονός ότι βρισκόταν σε παγετώδη περίοδο, η περιοχή αυτή, που είναι νότια και κοντά στη θάλασσα, δεν ήταν καλυμμένη με πάγους και το κλίμα ήταν πιο ήπιο σε σχέση με τις βορειότερες περιοχές της Κεντρικής Ευρώπης αλλά και της Ελλάδας» εξηγεί ο αρχαιολόγος. «Ετσι λοιπόν αποτελούσε καταφύγιο για τα ζώα που δεν μπορούσαν να ανεχθούν το κρύο πιο βόρεια και φυσικά και για τους ανθρώπους».
Εκτός από τα ανθρώπινα κατάλοιπα, έχουν βρεθεί επίσης οστά από πολλά είδη ζώων, τα οποία επιτρέπουν στους ειδικούς να κρίνουν πώς ήταν το κλίμα και το φυσικό περιβάλλον της περιοχής ανά περιόδους σε αυτές τις δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Επίσης έχουν βρεθεί πολλά λίθινα εργαλεία καθώς και κατάλοιπα από στάχτες και κατασκευές στο έδαφος που δίνουν πληροφορίες για τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής των κατοίκων του σπηλαίου. Πώς ήταν αυτός: Μάλλον πολύ πιο εξελιγμένος απ' ό,τι φαντάζονται πολλοί.
Υψηλή τεχνολογία 100.000 χρόνια πριν
«Η έκφραση που συνηθίζουμε να λέμε, ότι κάποιος ζει στην Παλαιολιθική Εποχή, είναι μύθος» λέει ο κ. Ντάρλας. «Σε σύγκριση με εμάς σήμερα, ναι, είχαν μείνει πίσω. Αλλά και εκείνοι οι άνθρωποι ήταν πρωτοπόροι της εποχής τους. Αν δεν υπήρχαν εκείνα τα πρώτα σκαλοπάτια δεν θα φθάναμε ποτέ εδώ που είμαστε σήμερα. Αρα ας μην τους φανταζόμαστε απλώς άγριους».
Τα λίθινα εργαλεία που έχουν βρεθεί είναι κυρίως μεταποιητικά, όπως ξέστρα - τα οποία χρησιμοποιούσαν για να ξύνουν, π.χ., δέρματα -, μαχαίρια ή σουβλιά, αλλά και αιχμές, που μάλλον χρησιμοποιούνταν σε όπλα. «Είναι κατασκευασμένα από σκληρά πετρώματα και έχουν πελεκηθεί με μεθόδους που είχαν επινοήσει και αναπτύξει σε υψηλό επίπεδο, κάτι που δείχνει ότι ήταν μια τεχνολογία που είχε αναπτυχθεί από πολύ-πολύ παλιά και συνεχώς εξελισσόταν» εξηγεί ο αρχαιολόγος. Αν και λίθινα, τα μαχαίρια ήταν πολύ κοφτερά. «Εκοβαν σαν ξυράφι. Στόμωναν βεβαίως γρήγορα, αλλά μπορούσαν εύκολα να παράγουν όσα ήθελαν» περιγράφει. «Εχουμε κάνει κάποια εκπαιδευτικά προγράμματα με επιδείξεις όπου με λίθινα εργαλεία κομματιάζεις ένα ολόκληρο ζώο, το κόβεις όπως θέλεις και το κάνεις μερίδες».
Τα απολιθώματα που βρέθηκαν στο σπήλαιο στα Καλαμάκια, μαζί με ένα δόντι που είχε βρεθεί λίγο νωρίτερα στο σπήλαιο της Λακωνίδας, επίσης στη Μάνη, είναι τα πρώτα κατάλοιπα των Νεάντερταλ που ταυτοποιούνται στη χώρα μας. Για τον λόγο αυτόν η δημοσίευση της σχετικής μελέτης στην επιθεώρηση «Journal of Human Evolution» την περασμένη εβδομάδα συγκέντρωσε το ενδιαφέρον των ξένων μέσων ενημέρωσης, καθώς αποτελεί την πρώτη επιβεβαίωση μιας υποψίας που εθεωρείτο ως τώρα απολύτως λογική αλλά δεν είχε αποδειχθεί: ότι η Ελλάδα αποτέλεσε έναν σημαντικό σταθμό στη διαδρομή που ακολούθησαν τα διάφορα είδη των ανθρώπων βγαίνοντας από την Αφρική για να εξαπλωθούν στον υπόλοιπο κόσμο.
Παράλληλα όμως τα ευρήματα αυτά έχουν και ιδιαίτερο «ελληνικό» ενδιαφέρον, αφού αρχίζουν σιγά-σιγά να αποκαλύπτουν τη σε γενικές γραμμές άγνωστη προϊστορία μας. Ο τομέας της Παλαιολιθικής Αρχαιολογίας ήταν παραμελημένος στην Ελλάδα. Αρχισε να αναπτύσσεται μόλις τις τελευταίες δεκαετίες και αυτός είναι και ο λόγος για τον οποίο τα σχετικά ευρήματα - και οι γνώσεις - σπανίζουν. Η ανασκαφή στα Καλαμάκια είναι από τις πιο συστηματικές που έχουν γίνει ως σήμερα. Με τον πλούτο των ευρημάτων της φέρνει στο φως πολύτιμες πληροφορίες σκιαγραφώντας μια εικόνα όχι μόνο του τι είδους άνθρωποι έζησαν κάποτε εδώ αλλά και πώς ήταν το περιβάλλον και το κλίμα στο οποίο ζούσαν, ποια ζώα προτιμούσαν στο κυνήγι και στο φαγητό τους, πώς κατασκεύαζαν τα εργαλεία και πώς διαμόρφωναν το μέρος όπου κατοικούσαν - εν ολίγοις, πώς ήταν ο πολιτισμός τους. Γιατί, αν και «άνθρωποι των σπηλαίων», ήταν κάθε άλλο παρά απολίτιστοι.
Τα ανθρώπινα αυτά δοντια αποτελούν μερικά από τα πρώτα κατάλοιπα Νεάντερταλ που ταυτοποιούνται στην Ελλάδα
Οι άνθρωποι της μανιάτικης σπηλιάς
Το σπήλαιο στα Καλαμάκια αποτέλεσε, όπως αποδεικνύεται, τόπο κατοικίας των ανθρώπων επί αρκετές δεκάδες χιλιάδες χρόνια. «Με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα κατοικήθηκε χονδρικά - περιοδικά βέβαια - για μια περίοδο που διήρκεσε από 100.000 ως 40.000 χρόνια πριν από σήμερα» λέει μιλώντας στο «Βήμα» ο Ανδρέας Ντάρλας, προϊστάμενος της Εφορείας Παλαιολογίας-Σπηλαιολογίας Βορείου Ελλάδος, διευθυντής της ανασκαφής και κύριος συγγραφέας της μελέτης των ανθρώπινων απολιθωμάτων μαζί με την Κατερίνα Χαρβάτη, καθηγήτρια Παλαιοανθρωπολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τύμπινγκεν στη Γερμανία. Σε σχέση με την πληθώρα των άλλων ευρημάτων - λίθινα εργαλεία, οστά ζώων, κοχύλια, στάχτες κ.ά. -, τα 14 ανθρώπινα κατάλοιπα ίσως να ακούγονται πενιχρά, είναι όμως πολύ σημαντικά.
«Τα απολιθώματα περιλαμβάνουν δέκα δόντια, δύο εκ των οποίων είναι γαλακτικά, ένα θραύσμα κρανίου, έναν σπόνδυλο παιδιού, ένα τμήμα περόνης και ένα σκαφοειδές οστό» περιγράφει η κυρία Χαρβάτη. «Συνολικά εκπροσωπούν τουλάχιστον οκτώ άτομα, εκ των οποίων δύο ήταν παιδιά». Τα περισσότερα από τα απολιθώματα αυτά, τα οποία δεν είναι σύγχρονα μεταξύ τους - δεν ανήκουν δηλαδή σε ανθρώπους που έζησαν ταυτόχρονα εκεί - φέρουν σύμφωνα με την καθηγήτρια έντονα χαρακτηριστικά των Νεάντερταλ. «Επίσης είναι ενδιαφέρον ότι δύο από τα δόντια ανήκαν σε άτομο προχωρημένης ηλικίας και παρουσιάζουν ραβδώσεις που προκλήθηκαν μάλλον από τον καθαρισμό τους με κάτι σαν κλαδάκι ή οδοντογλυφίδα οι οποίες παρατηρούνται αρκετά συχνά σε δόντια Νεάντερταλ από άλλες χώρες της Ευρώπης» συμπληρώνει. «Τέλος, το σκαφοειδές παρουσιάζει ξεκάθαρο σημάδι από δόντι κάποιου σαρκοφάγου ζώου, λύκου ή ύαινας, πράγμα που υποδεικνύει ότι κάποια από αυτά τα λείψανα μεταφέρθηκαν στη θέση αυτή από ζώα».
Αν και αυτή τη στιγμή είναι τα πρώτα, τα ανθρώπινα αυτά κατάλοιπα δεν θα πρέπει να είναι τα μόνα που υπάρχουν στον ελλαδικό χώρο. Οι ειδικοί θεωρούν ότι η παρουσία των Νεάντερταλ εδώ θα πρέπει να ήταν διαρκής και διάχυτη. Απλώς ως τώρα κανείς δεν έχει ψάξει συστηματικά για να την εντοπίσει. «Προσωπικά έχω κάνει στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας έρευνες, όχι ανασκαφές, επιφανειακές έρευνες, και παντού έχω βρει παλαιολιθικά ευρήματα» λέει ο κ. Ντάρλας. «Ξέρουμε ότι όλη η Ελλάδα έχει κατοικηθεί από τους παλαιολιθικούς ανθρώπους. Απλώς δεν υπάρχουν έρευνες που να το αποδεικνύουν».
Ιδιαίτερα φιλόξενη η Μάνη!
Η Μάνη θα πρέπει να υπήρξε ιδιαίτερα φιλόξενη για τους παλαιολιθικούς ανθρώπους, όχι μόνο επειδή διαθέτει εκατοντάδες σπήλαια αλλά και γιατί, εξαιτίας της θέσης της, αποτελούσε μια «όαση» στην εποχή των παγετώνων. Τα ευρήματα που έχουν φέρει στο φως οι αρχαιολόγοι στα δεκατρία χρόνια της ανασκαφής στα Καλαμάκια (από το 1993 ως το 2006) το μαρτυρούν. «Παρά το γεγονός ότι βρισκόταν σε παγετώδη περίοδο, η περιοχή αυτή, που είναι νότια και κοντά στη θάλασσα, δεν ήταν καλυμμένη με πάγους και το κλίμα ήταν πιο ήπιο σε σχέση με τις βορειότερες περιοχές της Κεντρικής Ευρώπης αλλά και της Ελλάδας» εξηγεί ο αρχαιολόγος. «Ετσι λοιπόν αποτελούσε καταφύγιο για τα ζώα που δεν μπορούσαν να ανεχθούν το κρύο πιο βόρεια και φυσικά και για τους ανθρώπους».
Εκτός από τα ανθρώπινα κατάλοιπα, έχουν βρεθεί επίσης οστά από πολλά είδη ζώων, τα οποία επιτρέπουν στους ειδικούς να κρίνουν πώς ήταν το κλίμα και το φυσικό περιβάλλον της περιοχής ανά περιόδους σε αυτές τις δεκάδες χιλιάδες χρόνια. Επίσης έχουν βρεθεί πολλά λίθινα εργαλεία καθώς και κατάλοιπα από στάχτες και κατασκευές στο έδαφος που δίνουν πληροφορίες για τις συνήθειες και τον τρόπο ζωής των κατοίκων του σπηλαίου. Πώς ήταν αυτός: Μάλλον πολύ πιο εξελιγμένος απ' ό,τι φαντάζονται πολλοί.
Υψηλή τεχνολογία 100.000 χρόνια πριν
«Η έκφραση που συνηθίζουμε να λέμε, ότι κάποιος ζει στην Παλαιολιθική Εποχή, είναι μύθος» λέει ο κ. Ντάρλας. «Σε σύγκριση με εμάς σήμερα, ναι, είχαν μείνει πίσω. Αλλά και εκείνοι οι άνθρωποι ήταν πρωτοπόροι της εποχής τους. Αν δεν υπήρχαν εκείνα τα πρώτα σκαλοπάτια δεν θα φθάναμε ποτέ εδώ που είμαστε σήμερα. Αρα ας μην τους φανταζόμαστε απλώς άγριους».
Τα λίθινα εργαλεία που έχουν βρεθεί είναι κυρίως μεταποιητικά, όπως ξέστρα - τα οποία χρησιμοποιούσαν για να ξύνουν, π.χ., δέρματα -, μαχαίρια ή σουβλιά, αλλά και αιχμές, που μάλλον χρησιμοποιούνταν σε όπλα. «Είναι κατασκευασμένα από σκληρά πετρώματα και έχουν πελεκηθεί με μεθόδους που είχαν επινοήσει και αναπτύξει σε υψηλό επίπεδο, κάτι που δείχνει ότι ήταν μια τεχνολογία που είχε αναπτυχθεί από πολύ-πολύ παλιά και συνεχώς εξελισσόταν» εξηγεί ο αρχαιολόγος. Αν και λίθινα, τα μαχαίρια ήταν πολύ κοφτερά. «Εκοβαν σαν ξυράφι. Στόμωναν βεβαίως γρήγορα, αλλά μπορούσαν εύκολα να παράγουν όσα ήθελαν» περιγράφει. «Εχουμε κάνει κάποια εκπαιδευτικά προγράμματα με επιδείξεις όπου με λίθινα εργαλεία κομματιάζεις ένα ολόκληρο ζώο, το κόβεις όπως θέλεις και το κάνεις μερίδες».
tovima.gr
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου